Юрась Зянковіч

Розьніца паняцьцяў: краіна ≠ дзяржава ≠ ўлада

Беларуская прапагандысцкая рыторыка часта зьмешвае ў адно паняцьці краіна, дзяржава і ўлада. Такое атаясамленьне служыць для таго, каб любая нязгода з дзеючай уладай выглядала як «здрада краіне». Аднак гэтыя тэрміны насамрэч азначаюць зусім розныя рэчы. Краіна – гэта найперш народ і тэрыторыя яго пражываньня, супольнасьць людзей са сваёй культурай і памяцьцю. Дзяржава – арганізаваная палітычная структура, інстытуты ўлады і законы, якія дзейнічаюць на пэўнай тэрыторыі. Ўлада – гэта канкрэтная канфігурацыя кіруючых асобаў ці рэжыму, што трымае ў сваіх руках рычагі дзяржаўнага кіраваньня. Напрыклад, Беларусь як незалежная краіна існуе з 1991 году, але за гэты час ёю пасьпелі пакіраваць і дэмакратычна абраныя лідэры, і аўтарытарны рэжым Лукашэнкі – гэта розныя ўлады ў межах той самай краіны. Адпаведна, нельга атаясамліваць аднаго чалавека ці рэжым з усёй краінай. Як слушна казаў Цыцэрон, дзяржава – гэта справа ўсяго народу, а народ – «гэта не проста любы натоўп, сабраны якім-кольвек чынам, але адзінства многіх людзей, зьяднаных згодаю ў пытаньнях права і супольнасьцю інтарэсаў»[1]. Дзяржава належыць народу, а не наадварот – народ не ўласнасьць дзяржавы ці ўлады.

Каб лепш зразумець розьніцу: краіна – гэта як арганізм, жывы народны глебас; дзяржава – гэта палітычны каркас, інстытуцыянальнае ўладкаваньне гэтага арганізму; ўлада – часовая «галава» ці кіроўца, якая можа мяняцца. Дзяржава ў тэорыі павінна служыць краіне (народу). Яшчэ Арыстоцель адзначаў, што дзяржава паўстае дзеля падтрымання жыцця, але існуе дзеля добрага, годнага жыцця[2][3]. Інакш кажучы, мэта палітычных інстытутаў – забясьпечыць грамадзтву ня проста выжываньне, а разьвіцьцё і дабрабыт. Калі ж дзяржаўная ўлада замест службы народу патрабуе ад народу служыць сабе, адбываецца падмена паняцьцяў. Так зьяўляюцца дэвізы кшталту «Дзяржава – гэта я» або лозунгі, што «без гэтага кіраўніка няма краіны». Насамрэч дзяржаву вызначаюць законы і прынцыпы, а краіну – людзі, якія яе насяляюць. Кіраўнікі ж прыходзяць і сыходзяць.

Навуковае вызначэньне дзяржавы, прапанаванае нямецкім сацыёлагам Максам Вэбэрам, падкрэсьлівае ролю інстытутаў прымусу: дзяржава – гэта людская супольнасьць, якая валодае манаполіяй на легітымнае ўжываньне фізічнага гвалту ў межах дадзенай тэрыторыі[4]. Іншымі словамі, дзяржава адрозьніваецца ад проста краіны (народу) менавіта наяўнасьцю адмысловага апарату ўлады (войска, суд, адміністрацыя), які можа законна прымушаць. Але гэты апарат сам па сабе не ўвасабляе ўвесь народ. Беларусы як краіна існуюць нават тады, калі іх дзяржава зьмяняе формы, або калі ўладу захоплівае чужы або варожы рэжым. Краіна – заўсёды больш, чым дзяржава, і тым больш больш, чым часовая ўлада.

Краіна – гэта народ і яго зямля

Краіна найперш увасабляецца ў людзях, якія сябе зь ёй атаясамляюць, і ў зямлі продкаў, дзе гэты народ жыве. Дзяржаўныя межы могуць мяняцца, адны імпэрыі распадаюцца, іншыя ўзьнікаюць, але народ працягвае жыць, калі захоўвае сваю тоеснасьць. Беларусы перажылі за сваю гісторыю ня адзін палітычны пералом, але захавалі сябе як народ – перадусім дзякуючы мове, культуры і памяці пра сваю зямлю. Яшчэ ў 1890-я гады нацыянальны паэт Францішак Багушэвіч заклікаў не забывацца пра роднае слова, бо безь яго няма і самога народа: «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!»[5]. І сапраўды, як адзежа душы, мова і культура аб’ядноўваюць людзей у адну супольнасьць незалежна ад таго, якая дзяржава над імі пануе. Багушэвіч прыгадваў народы, што спачатку страчвалі сваю мову, а потым і зусім зьнікалі[5]. Для беларусаў жа родная мова, памяць пра сваю адметнасьць стала тым падмуркам, які дазволіў перажыць зьмены дзяржаўных формаў.

Краіна – гэта не пра бюракратыю ці герб на дзяржаўнай пячатцы, гэта пра народны лад жыцця на роднай зямлі. Калі зьмяняецца дзяржаўны строй або кіраўніцтва, народ не перастае існаваць. Напрыклад, калі ў 1991 годзе Беларусь атрымала незалежнасьць ад СССР, гэта ж не з нуля ўзьнікла «краіна Беларусі» – народ жа беларускі існаваў задоўга да таго, проста жыў у іншай дзяржаве. Тое самае тычыцца і часоў акупацыяў: у Другую сусьветную вайну ці пад час панаваньня Расейскай Імпэрыі беларускія землі кантраляваліся чужой дзяржавай, але ж Беларусь як краіна не зьнікла – заставаліся людзі, што захоўвалі сваю мову, падпольле, марылі пра вызваленьне. Краіна жыве ў сэрцах і сьвядомасьці людзей, у іх штодзённай практыцы – ад мовы ў хаце да народных традыцый і гістарычнай памяці. Калі народ гэта беражэ, ён перажыве любы дзяржаўны лад ці зьмену ўлады.

Сьцьверджаньне «краіна – гэта людзі» не пафас, а рэальнасьць, якую пацьвярджае гісторыя. Беларусь як супольнасьць існавала і тады, калі ня мела сваёй дзяржавы (у складзе іншых дзяржаваў), і нават тады, калі назва «Беларусь» афіцыйна не ўжывалася. Напрыклад, у часы Расейскай імпэрыі наш край зваўся «Северо-Западным краем», але народ памятаў іншыя назвы – ад Літвы да Белай Русі – і найперш зваўся «тутэйшымі», то бок мясцовымі жыхарамі свайго краю. Любоў да сваёй зямлі, роднай мовы, сваёй вёскі ці горада – усё гэта і ёсьць любоў да краіны, незалежна ад дзяржаўных абставінаў. Там, дзе жыве народная памяць, там жыве і краіна. Калісь клясык прызнаўся: «мая краіна там, дзе жыве мой народ». Гэта простая ісціна: ня ўлада робіць народ народам, а агульная тоеснасьць, што жыве ў людзях.

Гістарычныя формы дзяржаўнасьці на беларускіх землях

Гісторыя Беларусі багатая на зьмены дзяржаўных формаў. На нашай зямлі ўзьнікалі і распадаліся розныя дзяржавы – ад сярэднявечных княстваў да сучаснай рэспублікі. Гэты гістарычны шлях добра ілюструе незалежнасьць паняцьця краіна ад канкрэтнага дзяржаўнага ладу ці рэжыму.

• Полацкае княства (IX–XIII ст.) – першая вядомая дзяржаўная арганізацыя продкаў беларусаў. Полацкая зямля мела сваіх князёў, войска, права – гэта была дзяржава полацкіх крывічоў. Але яна не ахоплівала ўсе беларускія землі, існавалі й іншыя княствы (Тураўскае, Менскае ды інш.). Тым ня менш, ужо тады формуецца адметная культура, якая стане падмуркам беларускай краінавай тоеснасьці (досыць узгадаць полацкую Сафію, кнігі Францішка Скарыны пазьней і г.д.).
• Вялікае Княства Літоўскае (XIII–XVIII ст.) – магутная сярэднявечная дзяржава, у якой беларускія землі адыгрывалі цэнтральную ролю. Сталіцай ВКЛ быў Наваградак, потым Вільня; дзяржаўнай мовай старабеларуская; законы – Статуты ВКЛ – пісаліся па-беларуску. Беларусь фактычна мела дзяржаўнасьць у форме княства Літоўскага (ліцьвінаў, як тады зваўся наш народ). Краіна наша тады афіцыйна называлася Літвой, але гэта была тая самая гістарычная Беларусь (як пісаў Багушэвіч: «ад Вільні да Мазыра – там Беларусь»[6]). Калі ВКЛ добраахвотна аб’ядналася з Польшчай у Рэч Паспалітую, назва Беларусь ня дзеяла ў дзяржаўных дакумэнтах, але народ памятаў пра Белую Русь, а нашы землі часта па-стараму звалі Літвой.
• Рэч Паспалітая (1569–1795) – фэдэрацыя Польскага Каралеўства і ВКЛ. Беларускія землі ўваходзілі ў склад Вялікага Княства ў гэтай фэдэрацыі. Дзяржаўнасьць ВКЛ часткова захавалася (свой закон, урад, войска, адміністрацыя, грошы), хоць паступова паланізавалася шляхта. У гэты пэрыяд беларускі народ жыў без уласнага манарха, але меў самакіраваньне ў межах фэдэрацыі. Калі Рэч Паспалітую ў канцы XVIII ст. падзялілі суседзі, беларускія землі апынуліся ў складе Расійскай імпэрыі.
• Расійская імпэрыя (1772/95–1917) – пэрыяд страты беларускай дзяржаўнасьці. Беларускія губерні не мелі ніякай аўтаноміі, праводзілася палітыка русіфікацыі. Назва Беларусь фармальна існавала (Мінская губерня магла называцца “Белорусским краем”), але па сутнасьці наш край трактаваўся як частка Расеі. Нягледзячы на гэта, народ захоўваў сваю адметнасьць у мове, фальклоры, памяці пра ВКЛ. Найбольш сьвядомыя беларусы (В. Дунін-Марцінкевіч, К. Каліноўскі і інш.) спрабавалі адрадзіць нацыянальнае жыцьцё, пісалі па-беларуску, змагаліся супраць імпэрскага ўціску.

• Беларуская Народная Рэспубліка (БНР) (1918) – першая сучасная спроба стварыць незалежную беларускую дзяржаву. Абвешчаная 25 сакавіка 1918 г. ва ўмовах распаду Расійскай імпэрыі і нямецкай акупацыі, БНР не атрымала трывалага кантролю над тэрыторыяй, але стала важным сымбалем. Менавіта БНР першай выкарыстала бел-чырвона-белы сьцяг і Пагоню ў якасьці дзяржаўных сымбаляў. Хоць фактычна праіснавала нядоўга (рада БНР эмігравала пасьля прыходу бальшавікоў), ідэя незалежнасьці прарвалася ў народ. Вацлаў Ластоўскі, дзеяч БНР, адзначаў, што беларускую самабытнасьць даводзіцца захоўваць часам у падпольлі, бы ў лабірынце: адзіны спосаб кансэрваваць і выявіць сябе – «лябірынтавае [існаваньне], з рытмічнымі зыходжаньнямі ў падпольле й выхадамі зь яго»[7]. Гэты вобраз «лабірынту» метафарычна апісвае шлях беларускай ідэі: то хаваецца пад чужой уладай, то ізноў вырываецца на волю.
• Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (БССР) (1919–1991) – дзяржава беларусаў у складзе СССР. Спачатку была абвешчаная бальшавікамі ў 1919 г. як адказ БНР, пасьля кароткага аб’яднаньня з Літвой ізноў аднавілася і ўвайшла ў СССР. БССР дала беларусам пэўную форму дзяржаўнасьці – сталіцу (Менск), беларускую мову як адну з афіцыйных (што праўда, з канца 1930-х рэальна панавала руская), нацыянальныя акадэмію навук, тэатры і г.д. Тэрыторыя БССР у асноўных межах сфармавалася да 1940 г. (далучэньне Заходняй Беларусі). Аднак фактычна самастойнасьці не было – усім кіраваў Масква. Савецкая ўлада праводзіла русіфікацыю і рэпрэсіі супраць нацыянальнай інтэлігенцыі. Тым ня менш, менавіта існаваньне БССР дазволіла ў 1991 годзе правапераемна абвясьціць незалежнасьць Рэспублікі Беларусь. Гэта іронія гісторыі: камуністычная форма дала шанец на рэальную незалежнасьць, калі СССР распаўся.
• Дэмакратычная Рэспубліка Беларусь (1991 – 1996) – сучасная незалежная беларуская дзяржава. Быў прыняты сувэрэнітэт, потым Канстытуцыя 1994 году, якая замацавала дэмакратычныя прынцыпы і падзел уладаў. Першыя гады дзяржава спрабавала выбудоўваць нацыянальную самасьвядомасьць (беларуская мова як адзіная дзяржаўная, новыя нацыянальныя сымбалі – бел-чырвона-белы сьцяг і герб Пагоня). Галоўнае, што дэмакратычная Рэспубліка Беларусь (ня блытаць з лукашэнкаўскай Рэспублікай Беларусь) – гэта была дэмакратычная прававая рынкавая дзяржава, нягледзячы на ўсе складанасьці і перакосы. Але ўжо з сярэдзіны 1994 году курс зьмяніўся.
• Лукашэнкаўская Рэспубліка Беларусь (з 1996) – аўтарытарная ўлада, якая фактычна ўзурпавала дзяржаву. Прыйшоўшы да ўлады пад дэмакратычнымі лёзунгамі, Аляксандар Лукашэнка ў лістападзе 1996 году зьдзейсьніў дзяржаўны канстытуцыйны пераварот, зьліквідаваў падзел галінаў улады і усталяваў асабістую дыктатуру. Былі вернутыя савецкія сымбалі (гэта адбылося раней), руская мова атрымала роўны статус з беларускай (а на практыцы выціснула яе з большасьці сфэраў). Краіна Беларусь фармальна засталася сувэрэннай, але ўлада Лукашэнкі настолькі атаясаміла сябе з дзяржавай, што шмат хто пачаў блытаць паняцьці. Сам Лукашэнка любіць гаварыць пра «зьдзейсьненьні для краіны», маючы на ўвазе свой рэжым. Аднак ягоны рэжым – толькі адна з формаў дзяржавы і ўлады, і ня вечная. Беларусь як краіна можа і павінна існаваць і пасьля Лукашэнкі – стварыўшы новую дзяржаву. Магчыма, тады яна нарэшце будзе сапраўды служыць свайму народу.

Гэты беглы агляд паказвае: дзяржаўныя формы на беларускіх землях мяняліся неаднаразова. Краіна (народ) то мела шырокую палітычную суб’ектнасьць (ВКЛ, БНР, першыя гады Рэспублікі), то трапляла пад чужое панаваньне (Імпэрыя, часткова СССР, сучасны сатрапіяльны рэжым). Толькі за жыцьцё майго пакаленьня зьмянілася ўжо тры дзяржавы: СССР, дэмакратычная Рэспубліка Беларусь ды лукашэнкаўская Беларусь. Але ўсё гэта адбываецца ў межах адной краіны. Гэтак было ў канцы XIX ст. (нацыянальна-культурнае адраджэньне), у пачатку XX ст. (БНР, беларусізацыя 1920-х), у канцы XX ст. (незалежнасьць 1991 г.). Лабірынтавая сьвядомасьць, паводле Ластоўскага, прадугледжвае бясконцыя адраджэньні[8]. Нават у цішэйшыя часы народнае жыцьцё не зьнікала: беларуская мова гучала ў сем’ях, ствараліся творы літаратуры, працавала падпольле ці дыяспара. Так што ніколі нельга казаць, быццам «няма ўжо краіны» толькі таму, што часова няма свайго дзяржаўнага гаспадара або гэты гаспадар дрэнны. Беларусь жыве, пакуль жывуць беларусы і памятаюць, хто яны.

Часовая сутнасьць ўлады і падзел паўнамоцтваў

Улада – паняцьце найбольш рухомае. Улада можа мяняцца мірным шляхам (выбары, перадача пасады) або гвалтоўна (рэвалюцыі, перавароты), але ніводзін кіраўнік ня вечны. Пры гэтым дзяржава як інстытут можа захоўвацца. Колькі прэзыдэнтаў зьмянілася ў ЗША за апошнія 250 гадоў – а дзяржава Злучаныя Штаты існуе бесьперапынна з 1776-га. Падобна і ў іншых сталых дэмакратыях – там улада рэгулярна мяняецца паводле выбару народа, але краіна ад гэтага толькі мацнее. Чаму? Бо ўлада не зьяўляецца сутнасьцю дзяржавы, гэта толькі мэханізм, які народ часова давярае пэўным людзям. Амэрыканскі досьвед якраз дэманструе, як правільна арганізаваная дзяржава страхуе сябе ад узурпацыі ўлады: праз сыстэму стрымак і процівагаў, праз падзел на незалежныя галіны (заканадаўчую, выканаўчую, судовую). Адзін з аўтараў Канстытуцыі ЗША Джэймс Мэдысан папярэджваў, што «накапленьне ўсіх уладаў – заканадаўчай, выканаўчай і судовай – у руках аднаго чалавека або воргану … можна слушна назваць самым вызначэньнем тыраніі»[9]. Менавіта таму ніводзін ворган у дэмакратычнай дзяржаве ня мае неабмежаванай улады: парлямэнт стварае законы, але кантралюецца Канстытуцыяй і судамі; ўрад выконвае законы, але залежыць ад даверу парлямэнту; суды незалежна рассуджаюць спрэчкі, але іх рашэньні выконвае ўрад і г.д. Такая мадэль забясьпечвае стабільнасьць дзяржавы незалежна ад таго, хто знаходзіцца ва ўладзе – сістэма мацнейшая за асобу. У ЗША можа памяняцца прэзыдэнт ці партыя большасьці, але дзяржава працягвае функцыянаваць на тых жа прынцыпах.

Тое, што ўлада – зьява часовая і зьменная, выдатна разумелі палітычныя філёзафы. Антычны мудрэц Плятон перасьцерагаў грамадзян ад абыякавасьці: «адна з кар за адмову ўдзельнічаць у палітыцы – гэта ўрэшце апынуцца пад уладай горшых [за сябе]»[10]. Іншымі словамі, калі народ не карыстаецца сваім правам уплываць на ўладу, да ўлады прыйдуць нягодныя. Таму адказнасьць за якасьць кіраўніцтва ўрэшце ляжыць на самім грамадзтве. Францускі мысьляр Аляксі дэ Токвіль, дасьледаваўшы дэмакратыю ў Амэрыцы, адзначаў, што свабода – гэта вялікі дар, але не навучыўшыся карыстацца ім, народ можа яго страціць: «Няма нічога цудоўнейшага за мастацтва быць свабодным, але няма нічога цяжэйшага, чым навучыцца карыстацца свабодай»[11]. Гэтыя словы – пра адказнасьць грамадзян за сваю дзяржаўнасьць. Свабода не азначае хаосу; насупраць, сапраўдная свабода народа выявіцца ва ўласнай арганізаванай дзяржаве, дзе ўлада слугуе грамадзянам, а не прыгнятае іх.

На жаль, бывае і інакш. Калі ўлада ператвараецца ў самамэту, калі адзін кіраўнік захоплівае ўсе рычагі і ня хоча іх аддаваць, такая ўлада дэградуе ў тыранію. Яна пачынае атаясамляць сябе з дзяржавай («лидер – это и есть государство») і душыць любую нязгоду. Але гвалт – гэта прыкмета слабасьці, а ня сілы ўлады. Філёзоф Ганна Арэндт пісала: «улада і гвалт – рэчы процілеглыя; дзе адно пануе абсалютна, там другое адсутнічае. Гвалт зьявяецца там, дзе ўлада апынаецца пад пагрозай»[12]. Узброены да зубоў рэжым, які ваюе з уласным народам, сам прызнаецца, што ня мае сапраўднай падтрымкі (улады) і трымаецца толькі на страху. Такая ўлада часовая па сваёй прыродзе – гэта хутчэй рэжым акупацыі, які трымаецца, пакуль людзей удаецца запалохаць. Але ніводная штыкавая атака ня здольная разбурыць ідэю краіны, калі людзі гэтую ідэю нясуць у сэрцы. І ніводны тыран не ўтрымаецца, калі народ страціць страх і зразумее сваю сілу. Тут варта прыгадаць цытату Бісмарка, які сказаў, што “на штык можна абапірацца, але на ім нязручная сядзець”.

Амерыканскі дзяржаўны дзеяч Томас Джефэрсан у Дэклярацыі Незалежнасьці прадбачыў просты прынцып: легітымная ўлада паходзіць ад згоды тых, кім кіруюць[13]. Іншымі словамі, урад справядлівы толькі тады, калі народ згодны яму падпарадкоўвацца. Калі ж «доўгі шэраг злоўжываньняў і захопаў улады» сьведчыць пра намер загнаць народ у абсалютны дэспатызм, народ мае права такую ўладу скінуць – так казалася ў тым гістарычным дакумэнце[14][15]. Гэтак паўсталі Злучаныя Штаты, гэтак жа і іншыя народы аднаўлялі сваю свабоду. Зразумела, мяняць уладу варта мірна і праз выбары, калі такая магчымасьць ёсьць. Але сутнасьць у тым, што ўлада існуе дзеля народу, а ня народ дзеля ўлады. І калі ўлада псуецца, народ мае права яе замяніць нават сілай – пры гэтым дзяржава як інстытут ня зьнікне, а ачысціцца.

Параўнаньне: беларускі рэжым і амэрыканская мадэль

Для яскравасьці, параўнаем дзьве сыстэмы. У ЗША кіраўнік дзяржавы змяняецца не больш як праз 8 гадоў, існуюць уплывовыя незалежныя суды, СМІ свабодна крытыкуюць урад. Ніхто там не скажа, што «прэзыдэнт – гэта Амэрыка» або «партыя = народ». Усяго гэтага ў беларускай рэчаіснасьці, на жаль, няма. Тут адна асоба кіруе больш за 30 год, законы падпарадкаваныя яе волі, а прапаганда абвяшчае яго «бацькам нацыі». Але ці азначае гэта, што без яго ня будзе Беларусі? Зразумела, не. Гэта азначае толькі, што цяпер Беларусь як краіна пакутуе ад скажонай, ненармальнай формы дзяржавы і ўлады. Але краіна – гэта ня толькі адміністрацыя Лукашэнкі; гэта і мільёны простых грамадзянаў, і тысячы прафэсіяналаў, што падтрымліваюць функцыянаваньне дзяржавы (нават калі вымушаны дзейнічаць пад ціскам рэжыму). Рэжым можа атручваць жыцьцё краіне, як і народу, але ён ня ёсьць сам народ.

Варта памятаць і пра тое, што ўлада заўжды часовая, нават калі здаецца вечнай. Лукашэнка ня першы аўтакрат у гісторыі і дакладна ня вечны. Да яго былі манархі ў нашым краі, генсекі ў Маскве – дзе яны цяпер? А Беларусь была, ёсьць і будзе. Як напісаў беларускі дзеяч Язэп Лёсік у 1922 годзе, расчараваны бальшавіцкім прыгнётам: «Ці дажывёмся мы да той часіны, калі народ наш духоўна вернецца ў сваю родную краіну, каб усьцешыцца вялікаю радасьцю свайго ўласнага нацыянальнага творчасьця? Не, нам гэта не дано!»[16]. Ягонае пакаленьне сапраўды ня ўбачыла незалежнай Беларусі. Многія загінулі ў сталінскіх лагерах, не дачакаўшыся «ранаку свабоды». Але прыйшлі новыя пакаленьні, якія здолелі адрадзіць Беларусь як незалежную краіну ў 1991-м. Ранак настаў, як і верыў Лёсік у глыбіні душы.

Вынік: надзея і адказнасьць

Беларусь як краіна застаецца жывой, пакуль ёсьць людзі, якія лічаць яе сваёй. Доўгія гады аўтарытарызму прывялі да таго, што шмат каму можа здавацца: «Дзяржава – вораг, радзіма – мачыха». Але насамрэч радзіма – гэта мы самі. Дзяўчына, якая сьпявае калыханку на беларускай мове свайму дзіцяці, ужо працягвае краіну. Хлопец, які шануе наш нацыянальны сьцяг і герб, робіць гэта для будучыні сваёй краіны, хоць пакуль гэтыя сымбалі і пад забаронай. Нават тыя сотні тысяч, што апынуліся ў вымушанай эміграцыі пасьля падзей 2020 году, захоўваюць Беларусь у сваіх сэрцах і супольнасьцях – і значыць, краіна працягваецца незалежна ад таго, чые пашпарты ў іх кішэнях. Беларуская нацыя за сваю гісторыю не аднойчы была на мяжы зьнікненьня, але раз-пораз адраджалася. Як пісаў украінскі дзяяч Міхайла Драгаманаў (словы якога актуальныя і для нас): «калі ў цяперашнюю глупую ноч [наш народ] не заявіць сябе ясна і гучна, то ніхто не пойдзе за ім, калі настане ранак. А ранак настане непазьбежна»[17]. Гэты ранак – гэта свабода і нармальнае нацыянальнае разьвіцьцё, якое абавязкова наступіць, калі мы самі не згубім веру.

Урэшце, менавіта ад нас, грамадзянаў, залежыць, якой будзе будучыня нашай дзяржавы. Сапраўдны патрыёт – гэта ня той, хто слепа падтрымлівае любы загад улады, а той, хто клапоціцца пра народ і зямлю. Гэта той, хто вывучае і шануе гістарычную спадчыну свайго народу – «Вучыце гісторыю, яе вельмі важна ведаць у жыцьці», як казаў Юзэф Пілсудскі[18]. Гісторыя Беларусі вучыць нас, што ніякая імпэрыя або дыктатура ня здольныя зьнішчыць нацыю, калі нацыя сама трымаецца сваёй культуры і імкненьня да волі. Беларусы – моцны народ, які захаваўся насуперак каласальнаму ціску з усходу і захаду. У найноўшай гісторыі мы бачылі і мірныя маршы сотняў тысяч пад нацыянальнымі сьцягамі, і самаахвярнасьць валянтэраў, і культурны рэнесанс, і нараджэньне новых лідэраў грамадзтва. Гэта ўсё – зерне будучай вольнай Беларусі. Краіна – ня прывід, яна рэальна жыве ў нас і праз нас. І калі кожны зберажэ яе ў сваім жыцьці – у родным слове, у справядлівым учынку, у памяці пра герояў – то Беларусь перажыве любыя выпрабаваньні. Бо краіна жыве да той пары, пакуль знаходзяцца людзі, якія памятаюць яе і ўспрымаюць як сваю. Гэта нашая надзея і нашая адказнасьць.

Крыніцы: Францішак Багушэвіч, Дудка беларуская (1891)[19]; Цыцэрон, De Re Publica (паводле пераказу)[1]; Арыстоцель, Палітыка[2][3]; Макс Вэбэр, Politik als Beruf (1919)[4]; Вацлаў Ластоўскі (цыт. паводле: Анатоль Тарас, 2012)[7]; Дэклярацыя незалежнасьці ЗША (1776)[20]; Дж. Мэдысан, Фэдэраліст №47[9]; А. дэ Токвіль, Дэмакратыя ў Амэрыцы[11]; Г. Арэндт, On Violence (1969)[12]; Язэп Лёсік (1922)[16]; Ю. Пілсудскі[18]; М. Драгаманаў[17]; Плятон (парафраз)[10].